Mamut (Mammuthus) – nazwa ta odnosi się do kilku gatunków trąbowców, wymarłych pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, u schyłku plejstocenu, zamieszkujących rozległe obszary Europy, Ameryki Północnej i północnej Azji.

Najczęściej pod pojęciem mamuta rozumie się wymarłego pod koniec ostatniej epoki lodowcowej mamuta włochatego (zw. też mamutem właściwym), choć większość gatunków mamutów nie posiadała owłosienia.

Wyodrębnia się kilka gatunków mamutów:

mamut włochaty, zwany także mamutem właściwym (Mammuthus primigenius)
mamut stepowy (Mammuthus trogontheri)
mamut kolumbijski (Mammuthus columbi)
mamut karłowaty (Mammuthus columbi exilis)
mamut cesarski(Mammuthus columbi imperator)
mamut Jeffersona (Mammuthus columbi jeffersoni)
mamut południowy (Mammuthus meridionalis)
Mammuthus subplanifrons
Mammuthus africanavus
Mamut włochaty należał do ulubionej zwierzyny łownej człowieka w późnym plejstocenie, co znalazło swe odzwierciedlenie w zachowanych do dzisiaj licznych wyobrażeniach i malowidłach, pozostawionych głównie na ścianach jaskiń (np. w Rouffignac we Francji). Mamuty były źródłem pożywienia, ale dostarczały także materiałów do wyrobu okryć (skóry), sprzętów domowych, narzędzi i ozdób (kości, ciosy). Kości wykorzystywane były sporadycznie również do budowy paleolitycznych domostw, czego ślady odnaleziono w miejscowości Meziriczi na Ukrainie.

W powszechnym mniemaniu mamuty były zwierzętami niezwykłych rozmiarów, co zaowocowało przenośnym znaczeniem samego określenia mamut jako czegoś wielkiego. Największy znany gatunek mamuta, mamut stepowy, którego szczątki odnaleziono na obszarze Europy i Azji, osiągał 4,5 - 5 m wysokości w kłębie. Większość gatunków mamutów była mniejsza, porównywalna z dzisiejszym słoniem indyjskim, choć istniały także jeszcze mniejsze formy, jak mamut karłowaty, którego pozostałości odnaleziono na Channel Islands u wybrzeży Kalifornii, a który był niemal dwukrotnie mniejszy od mamuta cesarskiego.

Nie do końca jest jasna przyczyna wymarcia mamutów. Najogólniej rzecz biorąc podaje się trzy ewentualne przyczyny lub ich kombinację:

mamuty wymarły ze względu na istotne zmiany w klimacie na przełomie plejstocenu i holocenu (ok. 10 tys. lat temu), do których zwierzęta nie zdołały się dostosować,
zwierzęta wyginęły w wyniku jakiejś choroby lub epidemii,
mamuty zostały wytępione przez człowieka.
Jak się uważa, ostatnie mamuty na stałym lądzie wyginęły ok. 10 - 8 tys. lat p.n.e., natomiast niewielka populacja mamutów istniała na Wyspie Wrangla nawet do 2000 r. p.n.e. Ta ostatnia izolowana populacja uległa skarłowaceniu wskutek systematycznie malejącej przestrzeni ich biotopów i zasobów pożywienia. Karłowate osobniki dorastały do wzrostu 1.8 m w kłębie. W 2009 roku naukowcy odkryli że ostatnie mamuty, jakie żyły na terenie dzisiejszej Wielkiej Brytanii wyginęły około 12000 lat p.n.e. Przedtem uważano, że zwierzęta te zniknęły z północno-zachodniej Europy 19000–17000 lat p.n.e. Odkrycia dokonano za pomocą nowej metody oczyszczania próbek, wykorzystywanych do datowania węglem, nazwanej ultrafiltracją i opracowanej na Oxford University.

Łacińska nazwa Mammutidae opisuje, co ciekawe, nie mamuty właściwe, ale dalej z nimi spokrewnione mastodonty, które w tym samym czasie (u schyłku plejstocenu) zamieszkiwały Amerykę Północną i które również wykształciły formy pokryte owłosieniem.

Na Syberii odnajdywane są liczne pozostałości mamutów, przede wszystkim kości i ciosy, ale czasem przypadkowo odkrywa się w wiecznej zmarzlinie bardzo dobrze zachowane, niemal kompletne ciała zwierząt, jak to miało miejsce w 1901 r. nad brzegami rzeki Bieriozowki , gdzie zachowały się także części miękkie, takie jak futro, skóra, mięśnie. Na podstawie tych znalezisk możliwe jest dokładne i precyzyjne odtworzenie wyglądu tych zwierząt. Można było np. ustalić, iż w odróżnieniu od współcześnie istniejących gatunków słoni, mamuty miały małe uszy. Duże uszy u słoni służą do chłodzenia. Zamarznięte ciała mamutów były w tak dobrym stanie, iż możliwe było ustalenie, na podstawie treści żołądkowej, czym żywiły się te zwierzęta. Pożywieniem były pędy i gałązki wierzby, olchy, brzozy, młode igliwie i drobne rośliny zielne.

Jako ciekawostkę podaje się opowieści o ewentualnym przetrwaniu pojedynczych grup mamutów do czasów niemal nam współczesnych na odludnych, pokrytych tundrą obszarach Syberii. Przytacza się tu opowieści pilotów wojskowych, którzy w okresie II wojny światowej mieli widzieć na Syberii szarżujące stado słoni, czy wspomina o zapiskach XVI- i XVII-wiecznych podróżników rosyjskich, którzy donosili o tym, iż miejscowe ludy syberyjskie polują na mamuty dla ich ciosów. Wszystkie te opowieści, choć brzmią sensacyjnie, nie stanowią jednak żadnego dowodu dla ewentualnego istnienia mamutów także dzisiaj.

W oparciu o najnowsze zdobycze inżynierii genetycznej istnieje możliwość, do tej pory nie zrealizowana, sklonowania mamuta. Materiał genetyczny można by uzyskać z osobników wydobytych z wiecznej zmarzliny. Sklonowany mamut mógłby urodzić się ze słonicy.