Koza domowa (Capra hircus, syn. Capra hirca) - ssak z rodziny krętorogich, udomowiona forma kozy dzikiej.



Pochodzenie i udomowienie

Badania genetyczne współczesnych kóz ujawniają, że chociaż zostały one oswojone równolegle w kilku częściach świata to geny tych pionierów zmieszały się w całej populacji. Pewnie wynika to z tego, że kozy są doskonałymi towarzyszami podróży - nie przeszkadzają im ciężkie warunki środowiskowe, potrafią wyżywić się byle czym. Dużym plusem owych zwierząt były ich małe wymiary ułatwiające sprzedaż kóz pomiędzy sąsiadującymi nawet w dużych odległościach osadami. W starożytności podawano całkiem słuszny przykład popierający tę tezę - "posiadanie czterech kóz daje ci większy zasięg w handlu i mniejsze ryzyko niż posiadanie jednej krowy". Bez tych zwierząt migracje plemion ludzkich mogłyby wyglądać zupełnie inaczej, gdyż przybycie koczowniczych pasterzy zapewne mobilizowało miejscową ludność do udomowiania także innych ras zwierząt.

Zespół prof. Luikarta zebrał próbki DNA od 88 ras kóz z obszarów tak rozmaitych jak Grecja, płaszczyzny Mongolii, Islandia czy południowa Afryka. Udało im się wyselekcjonować segment mitochondrialnego DNA kozłów. Jako, że mitochondrialne DNA jest niezależne od występującego w chromosomach oraz jest dziedziczone tylko od matki (dzięki czemu nie są one przetasowane z męskimi genami uczestniczącymi w zapłodnieniu lub też poprzez krzyżowanie dzikich zwierząt z domowymi), zabieg ten ułatwia nam prześledzenie historii kozy. Z tego faktu wynika, że każdy mitochondrialny genotyp kozy domowej musiał pochodzić od dzikiej samicy. Stąd dowiadujemy się, że kozy oswojono zarówno w regionie Bliskiego Wschodu pokrywającego obecne tereny Turcji i Iraku, potomkowie tej gałęzi rodu dominują aktualnie w Europie i Afryce.

Inna rasa kozła została odnaleziona na terenie Indii, w Mongolii i na południowo-wschodniej części Azji. Pochodzi ona od kozy oswojonej około 9000 lat temu na obszarze Pakistanu zwanego Baluchistanem w dolinie Indusu. Potwierdziły tę tezę badania archeologiczne ukazujące, że w Baluchistanie znajdował się ważny ośrodek pasterski, w którym wykopano wiele kompletnych kozich szkieletów.

Występuje bardzo bliskie pokrewieństwo pomiędzy kozami, a owcami. Zresztą dzikie formy kóz i owiec są bardzo trudne do rozróżnienia na pierwszy rzut oka. Najbardziej wyróżniającą je cechą jest podniesiony ogon u kóz, a zwisający u owiec. Także kości nosowe kozy są proste, natomiast u owiec wypukłe. Kozy pozbawione są gruczołów przyocznych. Jeśli zaś chodzi o sam kościec obu tych zwierząt to jest on bardzo podobny, różni się w budowie czaszki i kilku innych kości.

Formą pośrednią pomiędzy kozami i owcami jest rodzaj Ammotragus, który reprezentowany jest przez owcę arui zwaną grzywiastą (Ammotragus lervia). Gatunek ten upodabnia do owcy brak brody, do kóz natomiast, brak gruczołów przyocznych. W naturze występuje on w północnej Afryce, jest też częstym mieszkańcem ogrodów zoologicznych. Do podobnie blisko spokrewnionych z kozami i owcami zwierząt zaliczyć możemy występującego w Himalajach nachura nazywanego niebieską owcą oraz również żyjącego w Himalajach, a ponadto w południowej części Półwyspu Indyjskiego i południowo-wschodniej części Półwyspu Arabskiego - tara. Rodzaj kóz właściwych (Capra) obejmuje dosyć dużą liczbę gatunków, wśród których za najważniejszych antenatów kóz udomowionych (Capra domestica) uważamy: kozła bezoarowego, kozła europejskiego oraz kozy śruborogiej (markura). Zaobserwować możemy wiele podobieństw pomiędzy udomowionymi zwierzętami a ich dzikimi protoplastami, szczególnie w budowie głowy, rogów, w umaszczeniu i wielu przejawach życiowych.

Udomowienie kóz nastąpiło już bardzo wcześnie w momencie, gdy ludzie poczęli przechodzić z trybu opartego na zbieractwie i łowiectwie do samodzielnej produkcji żywności. Archeolodzy odkryli, że jeszcze zanim pierwsze społeczności zaczęły uprawę ziemi, zostały już udomowione takie gatunki zwierząt jak: pies, renifer, koza i owca, zaś dopiero w okresie uprawy ziemi poczęto hodować bydło, bawoły, jaki, świnie i dopiero ostatecznie konie, wielbłądy i osły. Na obszarze dzisiejszego Iranu, Iraku, Turcji i Palestyny istnieją dobrze zachowane znaleziska świadczące, że już w 8-7 tysiącleciu p.n.e. kozy utrzymywano jako zwierzęta udomowione. W młodszej epoce kamienia, czyli neolicie (6-2 tys. lat p.n.e.) koza jako zwierzę domowe rozprzestrzeniła się na obszarze innych państw azjatyckich oraz w Egipcie i Europie.

Wczesne ślady udomowienia kóz w Europie pochodzą z wykopalisk osadnictwa palowego w Szwajcarii, datuje się je na okres z przedziału od 4500-4000 lat p.n.e. Pewniejszymi niż ślady wykopaliskowe są ryty oraz malowidła skalne znalezione w jaskiniach m.in. we Francji i Hiszpanii. Wiadomym jest także, że w krajach Azji zachodniej 2000 lat p.n.e. kóz używano najczęściej jako zwierząt ofiarnych, stąd także można doszukiwać się korzeni powiedzenia "kozioł ofiarny" występującego w naszej codziennej mowie. Ciekawe informacje niosą nam malowidła egipskie przedstawiające medyków zajmujących się chorymi zwierzętami, w tym również kozami.

Niewątpliwie, ze względu na swoje duże znaczenie użytkowe, dostarczające mleka, mięsa oraz skór, kozy, były niezwykle cenionymi, co znalazło odbicie w wielu starożytnych wierzeniach i kultach. W mitologii greckiej koza Amaltea na Krecie wykarmiła Zeusa, który później z wdzięczności uczynił jej róg osławionym "rogiem obfitości". Tarczę bogini Ateny przedstawiano jako pokrytą kozią skórą. Dionizje, święta które dały początek tragedii greckiej, odbywały się w przebraniach z kozich skór. Wszak słowo tragedia w dosłownym tłumaczeniu znaczy "pieśń kozła". Śladów tych wspaniałych zwierząt doszukać się możemy także w wierzeniach nordyckich, gdzie groźny bóg Thor jeździ zaprzęgiem z dwóch czarnych kozłów.

Na temat chowu kóz wypowiadało się wielu autorów starożytnych, w dziełach Piliniusza znajdujemy wypowiedź, mówiącą, że dzwoneczki wyrastające u szyi kóz są oznaką szlachetności ich rodzaju, a bezrożność świadczy o wysokiej wydajności mlecznej. Już wtedy mleko tych zwierząt było bardzo cenione. W rozpowszechnieniu kóz w Europie dużą rolę odegrały wędrówki ludów m.in. Celtów oraz Germanów przemieszczających się na zachód i niosących ze sobą całe stada dające początek chowu tych zwierząt w krajach środkowo- i zachodnioeuropejskich.Kozy w ostatnich czasach zostały cenione,zwłaszcza za dla niektórych przyjemną woń mleka i tzw. śmierdzących syrów.Potocznie mówią producenci.(górale)

Typy użytkowe

Zróżnicowane zapotrzebowanie na produkty i surowce oraz czynniki klimatyczne doprowadziły do wyodrębnienia kilku typów użytkowych kóz:

    * Typ użytkowy mleczny - kozy tego typu obdarzone są żywym temperamentem i mają twardą konstytucję. Jest to najbardziej popularny typ użytkowy w krajach o wysokiej kulturze rolniczej i bogatych zasobach paszowych. Budowa ciała tych kóz charakteryzuje się dużym wzrostem (kozły do 100 cm w kłębie i ponad 120 kg wagi) oraz dobrze rozwiniętym wymieniem, co z kolei warunkuje wysoką wydajność mleczną na poziomie 2000 kg mleka w laktacji.Od czasu do czasu(ok.2 lata)należy zapłodnić koze ponownie aby miała lepsze mleko.
    * Typ użytkowy mięsny - występują tutaj grupy szlachetnych ras użytkowanych w kierunku mięsnym. Ich umaszczenie zazwyczaj jest brunatne lub czarne. Zaliczane są do ras dużych, ich wysokość w kłębie wynosi 75-90 cm dla kozłów oraz 70-80 cm dla kóz. Masa ciała kozłów waha się w granicach 85-95 kg natomiast u kóz 60-70 kg. Zwierzęta te po odpowiednim opasie osiągają wydajność rzeźną 55-62%. Dobrze żywione dają stosunkowo dużo mleka - 1000-2000 kg w 10 miesięcznej laktacji.
    * Typ użytkowy wełnisty - ten typ reprezentują tylko dwie rasy. Mają one drobną budowę ciała, wysokość w kłębie nie przekracza 60 cm, a masa ciała 65 kg. Plenność tych ras jest niska (100-110%). Ich wspólną cechą jest wełnistość związana z tym, że ich ciało pokryte jest wełną (nie sierścią jak w przypadku innych kóz). Długość włosów pokrywowych wynosi 20-25 cm.
    * Typ użytkowy puchowy - do tego typu należą zaledwie trzy rasy. Wymiary ciała kóz i kozłów są mniejsze niż u innych ras. Biała barwa puchu jakim są one pokryte sprzyja farbowaniu wyrobów (np. kaszmirskich szali). Roczna wydajność puchu wynosi 200-1200 g.
    * Typ wszechstronnie użytkowy - jest wiele ras klasyfikowanych do tego typu dlatego też występuje duże zróżnicowanie cech morfologicznych i użytkowych. Jednakże w większości przypadków są to rasy o zasięgu lokalnym, doskonale przystosowane do miejscowych warunków utrzymania i żywienia. Zwykle są hodowane dla mleka (wydajność mleczna 150-500 kg mleka w laktacji) oraz na mięso (masa ciała niektórych kozłów dochodzi do 90 kg).



Rasy kóz

    * Typ mleczny: saaneńska (Saanen), Toggenburska (Toggenburger), alpejska francuska (Francaise Alpine), Poitouska (Poitevine), Alpejska brytyjska (British Alpine), Saaneńska brytyjska (British Saanen), Toggenburska brytyjska (British Toggenburg), Złota gernsejska (Golden Guernsey), Angielska guernsey (English Guernsey), Appencelska (Appenzeller), Oberhasil-briencerska (Oberhasil-Brienzer), Biała szlachetna niemiecka (Deutsche weisse Edelziege), barwna szlachetna niemiecka (Deutsche bunte Edelziege), Turyńska leśna (Thuringer Waldziege), Maltańska, La mancha, Megrelska (Miegrelskaja poroda), Murciana granadia, Biała celtiberyjska (Blanca Celtiberica), Kanaryjska (Canaria), Malaguena
    * Typ mięsny: Burska (Boer), Pygymy
    * Typ wełnisty: Angorska, Radziecka wełnista
    * Typ puchowy: Kaszmirska, Przydońska, orenburska
    * Typ wszechstronnie użytkowy: Anglo-nubijska, (Anglo-Nubian), Angielska, Damasceńska, Karpacka, Sandomierska, Kazimierska, Biała uszlachetniona

Umaszczenia

Umaszczenie u kóz jest cechą rasową aczkolwiek u wielu ras występuje kilka rodzajów umaszczeń. Cechą charakterystyczną podawaną przy opisie umaszczenia jest rodzaj włosa - długi i krótki oraz występujące czasem specyficzne rozmieszczenie włosów długich np. w okolicach zadu, podbrzusza czy przedpiersia.

    * Umaszczenie jednolite:
          o białe, u ras: saaneńskiej, białej szlachetnej niemieckiej, białej uszlachetnionej, karpackiej, angorskiej
          o czarne, u ras: bengalskiej, nubijskiej, alpejskiej brytyjskiej
          o czerwone, u ras: damasceńskiej, malaguena, kanaryjskiej
          o brunatne, u rasy: toggenburskiej
          o brązowe, u ras: alpejskiej francuskiej, poitouskiej, turyńskiej leśnej
          o sarnie (płowe, beżowe), u rasy szlachetnej niemieckiej
    * Umaszczenia złożone:
          o pstre czarno-białe i brązowo-białe, u ras: maltańskiej, anglonubijskiej
          o łaciate wielobarwne, u ras: kaszmirskiej, przydońskiej, megrelskiej, pygmy

Dodatkowo wśród umaszczeń może występować tzw. borsucza głowa (po obu stronach ciemno umaszczonej twarzy występują białe strzałki szerokości ok. 2 cm, pyszczek białej barwy)

Budowa (terminologia zootechniczna)

Głowa

    * czoło
    * uszy
    * oczy
    * nos i grzbiet nosa
    * pyszczek
    * policzki
    * broda

Szyja

    * kark
    * podgardle
    * bok szyi
    * kolczyki (dzwonki)

Tułów

    * Przód tułowia
          o kłąb
          o łopatki
          o ramię
          o piersi
          o pachy
    * środek tułowia (łącznik)
          o grzbiet
          o lędźwie
          o ożebrowanie klatki piersiowej
          o mostek
          o brzuch
          o podbrzusze
          o słabizna
          o wymię (u kozy) worek mosznowy (u kozła)
    * Zad
          o krzyż
          o zewnętrzne guzy biodrowe
          o uda
          o kulsze
          o pośladki
          o ogon

Nogi

    * Noga przednia
          o podramię (napiąstek, przedramie)
          o nadpęcie
          o staw pęcinowy
          o pęcina
          o racice
          o raciczki
    * Noga tylna
          o podudzie
          o staw skokowy
          o nadpęcie
          o staw pęcinowy
          o pęcina
          o racice
          o raciczki






www.wikipedia.pl